Γνωστικισμός...η «αίρεση» όλων των αιρέσεων; (μέρος Α)
06/09/2012 | 21:09
0
Αφιέρωμα: Γνωστικισμός...η «αίρεση» όλων των αιρέσεων; (μέρος Α)
Aίγυπτος 1945, Λόφοι Τζαμπάλ αλ Ταρίφ κοντά στην πόλη Ναγκ Χαμαντί. Δύο αδέρφια, ο Μοχάμετ Αλή αλ Σαμάν και ο Καλιφά, αναζητούν το «σαμπάχ», ένα πλούσιο φυσικό λίπασμα, ιδανικό για τις αγροτικές καλλιέργειες της περιοχής. Ο Καλιφά σκάβοντας, ανακαλύπτει ένα σκληρό αντικείμενο, φωνάζει τον αδερφό του, ο οποίος τον βοηθά να το ξεθάψουν από το μαλακό χώμα. Ένα μεγάλο σφραγισμένο πιθάρι ξεπροβάλει μπροστά στα έκπληκτα μάτια των δύο χωρικών. Ο αρχικός δισταγμός να το ανοίξουν (προερχόμενος από τις δεισιδαιμονίες περί κακών πνευμάτων), αντικαταστάθηκε γρήγορα από την προσδοκία ενός κρυμμένου θησαυρού. Ο Μοχάμετ σπάει με την αξίνα του το πιθάρι, για να ανακαλύψει με φανερή απογοήτευση, πως τίποτα δεν γυάλιζε ανάμεσα στα σπασμένα κομμάτια. 13 δερματόδετα βιβλία ήταν όλος ο θησαυρός, 13 βιβλία που έμελλαν να αλλάξουν κατά πολύ την εικόνα που είχαμε μέχρι τότε για τις «αιρέσεις» αλλά και για τα καθοριστικά πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού.
Περιεχόμενα
Μετά από ένα περιπετειώδες ταξίδι, το κύριο σώμα των βιβλίων, τα οποία από εδώ και πέρα θα ονομάζονται κώδικες, θα φτάσει στην Αρχαιολογική υπηρεσία της Αιγύπτου, όπου το 1956 θα εθνικοποιηθεί επί προεδρίας Νάσερ. Το μεγαλύτερο μέρος του «κώδικα I» είχε ήδη φύγει από την Αίγυπτο το 1949, μέσω ενός Βέλγου αρχαιοπώλη και είχε τελικώς φτάσει στον γνωστό ψυχολόγο Κάρλ Γιούνγκ, ο οποίος έτρεφε ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον για τον Γνωστικισμό και τα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού. Από τότε ο «κώδικας Ι» θα είναι γνωστός και ως «κώδικας Γιούνγκ». Η σημασία των κωδίκων του Ναγκ Χαμαντί ήταν τεράστια καθώς ερευνητές και επιστήμονες ήρθαν για πρώτη φορά σε επαφή με χειρόγραφα, στην πλειοψηφία τους γνωστικά, τα οποία έριχναν φως στην μέχρι τότε σκοτεινή περίοδο της παράλληλης άνθησης του Γνωστικισμού και του Χριστιανισμού . Τα «απόκρυφα» ευαγγέλια καθώς και ένα μεγάλο σώμα ερμητικών και γνωστικών κειμένων (13 κώδικες – 53 έργα στο σύνολο- 1. 130 σελίδες), αποτελούν σημαντική πηγή για την έρευνα και την κατανόηση της μακρινής εποχής όπου διαφορετικές θρησκείες και συστήματα συναντήθηκαν με την ελληνική φιλοσοφία και την κοσμοαντίληψη της Ανατολής.
O όρος «Γνωστικισμός» αναφέρεται σε διάφορες φιλοσοφικές και θρησκευτικές ομάδες οι οποίες γεννήθηκαν στο χώρο της μεσογείου(1ος π.Χ-4ο π.Χ αιώνας), επηρεασμένες από το συγκρητισμό της Ρωμαϊκής περιόδου. Μερικοί μελετητές τοποθετούν τις απαρχές του γνωστικισμού στην προχριστιανική περίοδο των ελληνιστικών βασιλείων, άλλοι πάλι τοποθετούν χρονικά τις πρώτες γνωστικές ομάδες, στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες 1ος-4ος. Αρκετοί επιστήμονες έχουν ασχοληθεί με τον Γνωστικισμό και εξίσου ενδιαφέρουσες θεωρίες έχουν δημοσιευθεί. Όμως η αλήθεια είναι, πως τον Γνωστικισμό τον γνωρίζουμε κυρίως από τους πρώτους Πατέρες της εκκλησίας, πολέμιους του Γνωστικισμού και ως εκ τούτου οι πληροφορίες που μας δίνουν οι μαρτυρίες τους, δεν είναι και οι πλέον αξιόπιστες. Ένα δεύτερο πρόβλημα αποτελεί η ίδια η φύση του Γνωστικισμού. Ο Γνωστικισμός δεν αποτελούσε οργανωμένο σύστημα, κατά τα πρότυπα των σύγχρονων θρησκειών. Στους κόλπους του υπήρχαν ομάδες, οι οποίες πολλές φορές δεν βρίσκονταν στο ίδιο θρησκευτικό σύστημα. Υπήρχαν για παράδειγμα ομάδες γνωστικών, οι οποίες ήταν χριστιανικές, ενώ άλλοι γνωστικοί ήταν Εβραίοι ή ακόμη και Εθνικοί. Η έλλειψη ενός ενιαίου κεντρικού συστήματος αποτελεί μεγάλο μυστήριο και ταυτόχρονα σημαντικό πρόβλημα στην κατανόηση του Γνωστικισμού.
Η έλλειψη λοιπόν κάποιου γνωστικού ιερατείου καθώς και η ύστερη αντιμετώπιση των γνωστικών ως αιρετικών, απέτρεψε την τήρηση ενός ενιαίου αρχείου. Η καταγωγή επομένως του Γνωστικισμού είναι μέχρι και σήμερα ένα μυστήριο.
Απόσπασμα απο βρετανικό ντοκιμαντέρ σχετικά με τον Γιούνγκ και το Γνωστικισμό
Κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής κατοχής, η Ιουδαία είχε γίνει ένας τόπος συνάντησης διαφορετικών πολιτισμών και θρησκειών. Μια μεγάλη σκακιέρα πολιτικών και θρησκευτικών εξελίξεων είχε διαμορφωθεί στην περιοχή. Ο ίδιος ο Ιουδαϊσμός περνούσε μία εξελικτική φάση. Οι διάφορες φυλές του Ισραήλ είχαν από καιρό προστριβές μεταξύ τους, σχετικά με τον έλεγχο του ιερατείου. Ένα παιχνίδι πολιτικής εξουσίας και θρησκευτικού δογματισμού, έφερνε συχνά τις ομάδες αυτές ακόμη και σε εμπόλεμη κατάσταση. Ασκητικές ομάδες άρχισαν να ξεπηδούν η μία μετά την άλλη. Αρκετές από αυτές ήταν εσχατολογικές.
Καθοριστικό σημείο για την εξέλιξη των ομάδων αυτών υπήρξε η καταστροφή του Ναού της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους το 70 μ.Χ. Ο Ναός αποτελούσε το αναμφισβήτητο κέντρο του Ιουδαϊσμού. Όταν το θρησκευτικό αυτό κέντρο, που λειτουργούσε ως axismundi, για τις διάφορες ομάδες της Ιουδαίας, έπαυσε να υπάρχει, οι ομάδες απελευθέρωσαν τις αντίθετες ροπές τους και ορισμένες από αυτές ανέπτυξαν μια ιδιαίτερη δυναμική. Κάτω από την έλλειψη λοιπόν, ενός ισχυρού ιερατικού πόλου, ιουδαϊκές και πρώτο-χριστιανικές ομάδες οδηγήθηκαν σε έναν ιδιότυπο ανταγωνισμό σχετικά με «ορθοδοξία» της πίστης. Μέσα σε αυτό το συγκρουσιακό πλαίσιο έδρασαν και αναπτύχθηκαν παράλληλα και οι γνωστικοί.
Ο Ελληνικός πολιτισμός που δέσποζε στο Δυτικό κόσμο, έπαιξε και αυτός καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση του Γνωστικισμού. Η ελληνική φιλοσοφία καθώς και τα ερωτήματα τα οποία έθεσε στην ανθρώπινη σκέψη, αποτέλεσαν την αφετηρία της γνωστικής σκέψης. Η ψυχή και φύση της, ο Δημιουργός, η διάσταση μεταξύ πνεύματος και ύλης, και σειρά άλλων ζητημάτων, τα οποία ο ελληνικός ορθολογισμός προσπάθησε να προσεγγίσει, αποτελούν θεμελιώδη στοιχεία της γνωστικής αντίληψης (τα οποία απασχολούσαν τους γνωστικούς κυρίως με μυθολογικό τρόπο). Είναι πλέον αναμφίβολο, πως η ελληνική φιλοσοφική παράδοση είχε σημαντική επιρροή στους γνωστικούς, τόσο ως μέσο διάδοσης των ιδεών τους, όσο και ως εργαλείο φιλοσοφικής αναζήτησης. Ιδιαίτερη επιρροή φαίνεται να άσκησαν οι «ιδέες» του Πλάτωνα και η εξάπλωση του νεοπυθαγορισμού και του νεοπλατωνισμού αργότερα, σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Συχνά αυτές οι φιλοσοφικές σχολές θα γίνουν το εργαστήρι παραγωγής ιδεών για τις γνωστικές ομάδες.
Οι παραδόσεις του Ζωροαστρισμού και του Ερμητισμού εντάσσονται επίσης στο γνωστικισμό, καθώς δεκάδες μυστηριακές σχολές λειτουργούν σε Ευρώπη, Αίγυπτο και Ασία ήδη από την Ελληνιστική περίοδο. Θεότητες ταυτίζονται, σύμβολα και συμβολισμοί εξομοιώνονταν, καθώς διαφορετικά θρησκευτικά συστήματα έρχονταν σε επαφή μεταξύ τους. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο έρχεται η εποχή της γέννησης του Χριστιανισμού και του Γνωστικισμού.
Μπορούμε να πούμε με σχετική ασφάλεια, λοιπόν, πως ο Γνωστικισμός επηρεάστηκε σίγουρα τόσο από το ελληνικό πνεύμα, όσο από τις Ιουδαϊκές παραδόσεις και τις ζωροαστρικές – Ιρανικές θρησκευτικές αντιλήψεις.
The Lost Gospels (τα χαμένα ευαγγέλια) Ντοκιμαντέρ του ΒΒC γύρω απο τα γνωστικά κείμενα
Μια ομάδα που περιπλέκει ακόμη περισσότερο την αναδρομή στις ρίζες του Γνωστικισμού, ήταν οι Εσσαίοι. Ριζοσπάστες, οπαδοί του ασκητισμού, οι οποίοι είχαν ως έδρα, τα σπήλαια του Κουμράν (κοντά στη Νεκρά θάλασσα). Οι Εσσαίοι λειτουργούσαν ως σέκτα, χωρίζονταν σε εκείνους που ζούσαν με ασκητικό τρόπο στο Κουμράν και στους απλούς πιστούς, οι οποίοι ζούσαν στις πόλεις. Σύμφωνα με τους Εσσαίους ο κόσμος αποτελεί ένα πεδίο μάχης μεταξύ των φωτεινών δυνάμεων και των σκοτεινών δυνάμεων. Ο άνθρωπος, αναπόσπαστο μέρος αυτού του κόσμου, συμμετείχε σε αυτή τη μάχη καθώς «δυνάμεις της αλήθειας» και «δυνάμεις του ψεύδους» μάχονταν μέσα του. Αυτή η δυϊστική αντίληψη των Εσσαίων συναντάται στις γνωστικές ομάδες αργότερα, καθώς και στις χριστιανικές Γραφές. Μάλιστα αρκετοί συγγραφείς- μελετητές, έχουν υποστηρίξει την άποψη πως ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, και ο Ιησούς αποτελούσαν οι ίδιοι μέλη της κοινότητας των Εσσαίων, τουλάχιστον πριν αναπτύξουν τα δικά τους συστήματα. Η κοινότητα θα διαλυθεί από τους Ρωμαίους το 68 μ.Χ και τα γραπτά τους έργα θα βρεθούν, πάλι τυχαία το 1947, για να αναζωπυρώσουν το ερευνητικό ενδιαφέρον. Σήμερα τα χειρόγραφα του Κουμράν βρίσκονται μοιρασμένα ανάμεσα στο Μουσείο του Ισραήλ και στο Μουσείο Ροκφέλερ της ανατολικής Ιερουσαλήμ.
Η Γνωστική κοσμοαντίληψη έχει δυϊστικό χαρακτήρα. Το καλό και το κακό, το φώς και το σκοτάδι, είναι ζεύγη αντίθετων, αιωνίως προϋπαρχουσών αρχών. Ως εκ τούτου οι γνωστικοί πίστευαν στην ύπαρξη δύο θεών, του ανίκανου και ατελούς Θεού – Δημιουργού και του αληθινού Θεού. Πριν δημιουργηθούν ο χώρος και ο χρόνος ο αληθινός Θεός υπήρχε στο «Πλήρωμα», μαζί με μία θηλυκή θεϊκή αρχή, την Έννοια (την εσωτερική σκέψη). Με λίγα λόγια ο αληθινός θεός δεν δημιουργεί, αλλά εκπορεύει, τα πάντα δηλαδή πηγάζουν από αυτόν. Μια σειρά εκπορεύσεων οδήγησαν στους «αιώνες», δηλαδή στη δημιουργία ενός συνόλου θείων μορφών. Κάθε εκπόρευση είναι κατά τι υποδεέστερη από την προηγούμενη. Όλοι οι «αιώνες» - σχηματίζουν ζευγάρια με βάση τη δυϊστική αρχή (αρσενικό – θηλυκό). Ο νεότερος αιώνας είναι η Σοφία, ως εκ τούτου αποτελεί και την πιο απομακρυσμένη μορφή από τον αληθινό Θεό. Η εκπόρευση της Σοφίας οδήγησε σε ένα σκοτεινό χάος, το οποίο αργότερα έγινε ύλη. Το σκοτάδι αυτό, απογοήτευσε τη Σοφία, η οποία αποφάσισε να δημιουργήσει ένα όν για να το κυβερνά, έτσι εμφυσώντας ζωή δημιούργησε τον Ιαλδαβαώθ(δημιουργός του κόσμου), έναν κατώτερο λεοντόμορφο Θεό, ο οποίος δημιουργεί τον ουρανό και τη Γη μαζί με τους άρχοντες (αξιωματούχους-κυβερνήτες των επτά ουρανών). Ο Ιαλδαβαώθ συνδέεται με το Θεό της Παλαιάς Διαθήκης. Ο Δημιουργός Θεός παρουσιάζεται στην Γνωστική μυθολογία ως ζηλόφθονας, αλαζόνας και τυφλός θεός (Σαμαήλ). Οι γνωστικοί, πολλούς μύθους, τους αντλούν από την Παλαιά Διαθήκη. Ένας από αυτούς είναι και ο Βιβλικός μύθος του κήπου της Εδέμ. Σύμφωνα με τη γνωστική προσέγγιση του μύθου, ο «όφις», δεν αποτελεί ενσάρκωση του κακού, αλλά αντιθέτως αποτελεί ένα σοφό όν, απεσταλμένο από τη Σοφία, προκειμένου να καθοδηγήσει την Εύα να δοκιμάσει τον καρπό, από το δέντρο της Γνώσης. Επομένως το «φίδι» δεν οδήγησε στην πτώση της ανθρωπότητας, αλλά αντιθέτως βοήθησε στην αφύπνιση της από την άγνοια. Στο σημείο αυτό παρατηρούμε μια εντελώς διαφορετική ερμηνεία του μύθου από αυτήν του επίσημου Χριστιανισμού.
Φυσικά οι γνωστικοί δεν αντιλαμβάνονταν την βιβλική ιστορία ως πραγματική ιστορία αλλά ως ένα διδακτικό και συμβολικό μύθο, ο οποίος αποτελούσε «οδηγό» για την κατανόηση της ανθρώπινης αποστολής. Οι γνωστικοί, δεν έβλεπαν τον Αδάμ και την Εύα, ως ιστορικά πρόσωπα, αλλά περισσότερο ως όψεις της ψυχολογικής και πνευματικής κατάστασης του κάθε ανθρώπου. Ο Γνωστικισμός αντιμετώπιζε την ανθρώπινη ύπαρξη σαν τη φυλακή της θείας σπίθας που κρυβόταν στον κάθε άνθρωπο. Για τα μέλη των γνωστικών κοινωνιών, στη λύτρωση μπορεί να οδηγήσει μόνο η «γνώση», σε αντίθεση με το Χριστιανισμό, ο οποίος, στη θέση της γνώσης, τοποθετεί την πίστη. Η έννοια της γνώσης όμως, έχει το νόημα της επίγνωσης της θεϊκής υπόστασης του ανθρώπου καθώς και της θεϊκής αποστολής, της επιστροφής της ψυχής στο φως, στον αληθινό Θεό. Η κοσμοαντίληψη των γνωστικών ήταν βαθύτατα επηρεασμένη από τις πλατωνικές διδασκαλίες (Κόσμος των Ιδεών-ατελείς εκπορεύσεις αιώνων, Δημιουργός του Πλάτωνα-Ιαλδαβαώθ γνωστικών κ.α). Η μύηση στα μυστήρια της γνώσεως, φυλασσόταν από τις εκάστοτε ομάδες, με μεγάλη επιμέλεια. Μια σειρά συμβόλων και συμβολισμών αποκάλυπτε σταδιακά το πραγματικό τους νόημα στους μυημένους. Ανάλογα με το επίπεδο της συνειδητότητας του, ο πιστός εισερχόταν όλο και πιο βαθιά σε ένα κόσμο γεμάτο μύθους και αλληγορίες.
ΠΗΓΗ http://www.globalomen.comh
